Σφήκες γένους αρσενικού: Σε ποιους αναφερόταν ο Αριστοφάνης; Γιατί «σφήκες» και όχι «μέλισσες»;

Μετά την παράσταση «Σφήκες του Αριστοφάνη» σε σκηνοθεσία και ελεύθερη διασκευή της Λένας Κιτσοπούλου , όπου αρκετοί θεατές αποχώρησαν από το αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου “γιουχάροντας”, έχει ξεσπάσει μια μεγάλη κουβέντα για το αρχαίο θέατρο, τις μεταμοντέρνες διασκευές και μια τάση αναζήτησης γύρω από το έργο των αρχαίων Ελλήνων κωμοδιογράφων, όπως ο Αριστοφάνης ή τραγωδών όπως ο Αισχύλος, ο Ευριπίδης και ο Σοφοκλής.

Δεν είναι λίγοι οι άνθρωποι που στην αναζήτησή τους ψάχνουν για ποιον λόγο οι «Όρνιθες» ή οι «Σφήκες» του Αριστοφάνη ήταν στο αρσενικό γένος. Όταν δηλαδή λέμε «τους Όρνιθες» ή «τους Σφήκες» του Αριστοφάνη και όχι «τις Όρνιθες» ή «τις Σφήκες».

Γιατί λέμε «τους Όρνιθες» όταν αναφερόμαστε στην κωμωδία του Αριστοφάνη;

Σχετικά με «τους Όρνιθες» θα πρέπει να γνωρίζετε πως «ο όρνις» ή «η όρνις» σήμαινε αρχικά το πουλί. Από τον 7ο αιώνα όμως στην Ελλάδα κατέφθασαν οι περσικοί όρνιθες, δηλαδή οι κόκορες και οι κότες.

Έτσι, από εκείνη την εποχή η χρήση της όρνιθας περιορίστηκε στο να αναφέρονται στην κότα, όταν χρησιμοποιούσαν τη λέξη στο θηλυκό γένος. Ενώ ο όρνις, στο αρσενικό γένος δηλαδή, συνέχισε να σημαίνει πουλί. Το έργο του Αριστοφάνη, «Όρνιθες» αναφερόταν στα πουλιά και όχι αποκλειστικά στις κότες, για αυτό ακόμα και σήμερα χρησιμοποιούμε ορθώς το αρσενικό γένος.

Οι Όρνιθες είναι κωμωδία του Αριστοφάνη που παρουσιάσθηκε το 414 π.Χ. στα Μεγάλα Διονύσια, χαρίζοντας στον δημιουργό της το δεύτερο βραβείο. Ο Αριστοφάνης έγραψε τους Όρνιθες απογοητευμένος από την τροπή του Πελοποννησιακού Πολέμου.

Γιατί λέμε «τους Σφήκες» και όχι «τις Σφήκες» όταν αναφερόμαστε στην κωμωδία του Αριστοφάνη;

Πάμε τώρα στους «Σφήκες» του μεγάλου εκπροσώπου της αρχαίας αθηναϊκής κωμωδίας. Αρχικά θα πρέπει να τονίσουμε πως στην αρχαία ελληνική γλώσσα  δεν υπήρχε μόνο η σφήκα του θηλυκού γένος, αλλά και ο σφηξ του αρσενικού γένους.

Βλέπε τον παρακάτω πίνακα:

Οι Σφήκες είναι η τέταρτη χρονολογικά από τις γνωστές κωμωδίες του Αριστοφάνη. Παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στα Λήναια το 422 π.Χ.

Ο Αριστοφάνης στην κωμωδία «Σφήκες» ήθελε να σατιρίσει και να σχολιάσει με καυστικό τρόπο τους μισθωτούς δικαστές και ειδικά τους ηλικιωμένους δικομανείς, που εισέπρατταν ημερησίως πολύ καλή αποζημίωση εάν συμμετείχαν στις δίκες της Αθήνας. Συγκεκριμένα ο Κλέων αύξησε την ημερήσια αποζημίωση που είχε θεσπίσει ο Περικλής, σε 3 οβολούς, (το 425 π.Χ.).

Αυτό έγινε για να παρακινήσει τους πολίτες της Αθήνας να παίρνουν μεγαλύτερο μέρος στις δίκες. Έτσι, οι γηραιότεροι πολίτες που δεν είχαν άλλες υποχρεώσεις, προσέρχονταν σε καθημερινή βάση στο κυριότερο δικαστήριο του Αθηναϊκού κράτους, την Ηλιαία και έπαιρναν μέρος στις δικαστικές αποφάσεις.

Σε αυτούς αναφέρεται ο Αριστοφάνης στο έργο του. Ένας εξ αυτών ήταν ο Φιλοκλεών, πατέρας του Βδελυκλέων που είχε μανία με το να δικάζει.

Επίσης, ο Χορός της παράστασης αποτελείται από ηλικιωμένους που μοιάζουν στη συμπεριφορά με σφήκες. Όλοι ρόλοι στις αρχαίες κωμωδίες παρουσιάζονταν από άνδρες.

Η κωμωδία πήρε το όνομά της από τον Χορό που έχει καθοριστικό ρόλο στη σημασία του έργου του. Κάτι που ήταν αρκετά συνηθισμένο στις κωμωδίες του Αριστοφάνη. Δηλαδή το ίδιο έγινε στους «Βάτραχους», στις «Νεφέλες» κτλπ.

Σύμφωνα με το antonispetrides.wordpress.com ο προσδιορισμός της ταυτότητας του χορού είναι τόσο στην τραγωδία όσο και στην κωμωδία καθαρό προϊόν της δημιουργικής φαντασίας του ποιητή και μια από τις βασικές προτεραιότητές του στον σχεδιασμό της πλοκής. Ο κωμικός χορός αποτυπώνει συμβολικά το κυρίως θέμα του έργου, όχι μόνο χάρη στην ταυτότητα και τον ρόλο του, αλλά ακόμη και με το προσωπείο και το κοστούμι του.

Ο χορός της κωμωδίας προσωποποιεί και οπτικοποιεί με τρόπο πολύ παραστατικό είτε την κρίση που σοβεί στο κωμικό σύμπαν είτε την Κωμική Ιδέα είτε έναν συνδυασμό των παραπάνω. Με άλλα λόγια, για να κατανοήσουμε μια κωμωδία του Αριστοφάνη, πρέπει αφετηριακά να αντιληφθούμε γιατί και πώς επιλέγει τον χορό που επιλέγει.

Ο κωμικός χορός δεν σχολιάζει απλώς τα δρώμενα: συμμετέχει ενεργά σε αυτά, τα επηρεάζει, τα καθορίζει. Παίρνει πρωτοβουλίες, δημιουργεί καταστάσεις, τσακώνεται με τον πρωταγωνιστή ή τον υποστηρίζει προωθώντας την Κωμική Ιδέα, ειδικά στο πρώτο μέρος του δράματος. Σε ορισμένες κωμωδίες, μάλιστα, όπως οι Αχαρνείς και σε ένα βαθμό η Λυσιστράτη, ο χορός και όχι κάποιος άλλος δραματικός χαρακτήρας είναι ο βασικός ανταγωνιστής του κωμικού ήρωα.

Η υπόθεση του έργου

Οι Σφήκες είναι η ιστορία ενός πατέρα κι ενός γιου με περίεργα ονόματα: Φιλοκλέων και Βδελυκλέων αντιστοίχως. Ο Φιλοκλέων είναι μανιακός με τα δικαστήρια και ως εκ τούτου φανατικός οπαδός του Κλέωνα, αφού ο δημαγωγός του δίνει συνεχώς τροφή για το πάθος του. Από το δικαστικό του λειτούργημα ο Φιλοκλέων αποκομίζει μια αίσθηση αξίας και εξουσίας. Δεν τον χαλάει όμως και το ημερήσιο αντιμίσθιο των τριών οβολών, που του παρέχει τη δυνατότητα να μην είναι εξαρτημένος από τον γιο του. Ο Βδελυκλέων φέρει βαρέως την «ασθένεια» του πατέρα του και τον κλειδώνει στο σπίτι. Ούτε οι εφευρετικές προσπάθειες του γέροντα να αποδράσει ούτε η επιδρομή των συνδικαστών του (μισών ανθρώπων, μισών σφηκών) καταφέρνουν να απελευθερώσουν τον γέροντα· έτσι, πατέρας και γιος καταφεύγουν σε «αγώνα λόγων». Ο Φιλοκλέων εκθέτει τους λόγους για τους οποίους αγαπά τόσο το δικαστιλίκι, ο Βδελυκλέων επιχειρεί να του εξηγήσει πως στην πραγματικότητα έχει γίνει το υποχείριο επιτηδείων, που οι ίδιοι πλουτίζουν και σε εκείνον δεν δίνουν παρά ψίχουλα. Μάς αναφέρει ο Αντώνης Πετρίδης στο blog του.

Γιατί σφήκες και όχι μέλισσες, αφού κι αυτές έχουν κεντρί;

Κατά την πτήση τους οι σφήκες έχουν κρεμασμένα τα πόδια τους προς τα κάτω, ενώ τα πόδια των μελισσών κατά την πτήση τους δεν φαίνονται. Οι μέλισσες επίσης τρέφονται με νέκταρ και γύρη, ενώ οι σφήκες με κρέας, καρπούς, άλλα έντομα, σκουπίδια κτλπ. Μια μέλισσα δηλαδή αν δε νιώσει απειλή δεν τσιμπάει, μπορεί να καθίσει πάνω στον άνθρωπο και να μην τον τσιμπήσει. Αντίθετα μια σφήκα μπορεί να επιτεθεί πάνω στην πείνα της.

Εάν αφήσουμε λίγο τη φαντασία μας ελεύθερη θα καταλάβουμε τον συμβολισμό του Αριστοφάνη που ήθελε να ασκήσει κριτική μέσω σάτιρας στη δημοκρατία της αρχαίας Αθήνας, στη δικαστική εξουσία και στο σύστημα της δικαιοσύνης. Οι μέλισσες ήταν και παραμένουν πάντα πολύ χρήσιμες και αναγκαίες εργάτριες για το περιβάλλον, τη φύση και κατά άμεση επέκταση για τον άνθρωπο. Σε σχέση με τις ξαδέρφες τους τις σφήκες που μάλλον κάνουν τις ζημιές τους.

Η διασκευή της Λένας Κιτσοπούλου που ξεσήκωσε θύελλα αντιδράσεων

Για τη φετινή παράσταση της Λένας Κιτσοπούλου δεν έχω άποψη, καθώς δεν την είδα. Γνωρίζω αυτά που δήλωσαν θεατές στην Επίδαυρο και αρκετοί ηθοποιοί που τοποθετήθηκαν. Είμαι υπέρ της προσωπικής σφραγίδας και της ελεύθερης διασκευής, χωρίς να αλλοιώνεται όμως το έργο των αρχαίων ή κλασσικών δημιουργών. Για παράδειγμα ο Αριστοφάνης, ο Αισχύλος, ο Ευριπίδης από την αρχαία Ελλάδα, ο Τσέχωφ, ο Μολιέρος, ο Σαίξπηρ κτλπ από το κλασσικό θέατρο είναι σπουδαίοι δημιουργοί γιατί παραμένουν διαχρονικοί και επίκαιροι. Δεν χρειάζεται να βάλει ένας σημερινός σκηνοθέτης τα έργα τους στο σήμερα, γιατί είναι στο σήμερα. Δεν χρειάζεται να αλλοιώνεις το πρωτότυπο κείμενο βάζοντας το «εγώ» σου πιο ψηλά, μπορεί να προσθέσεις προσωπικές πινελιές ή ακόμα καλύτερα να γράψεις ένα δικό σου έργο, αφού σου αρέσει να πειραματίζεται με τη σεναριογραφία.

Πρέπει να θέλεις να κατανοήσεις τι λένε αυτά τα κείμενα και όχι απλά να τα φέρεις στα μέτρα σου. Η πραγματικότητα των έργων θέλει τεράστιο ψυχικό σθένος για να τα παρουσιάσεις, αλλά θέλει μεγάλη μελέτη και προσπάθεια για να τα κατανοήσεις. Πόσο μάλλον για να βάλεις μετά μια προσωπική σφραγίδα, χωρίς να τα αλλοιώνεις.

Βέβαια αυτά είναι κριτική και ουδεμία θέση στην Επίδαυρο και κάθε χώρο τέχνης και παραστάσεων δεν πρέπει να έχουν τα γιουχαρίσματα.

Δες ακόμα:

• Λένα Κιτσοπούλου: Θύελλα αντιδράσεων για την παράσταση «Σφήκες» στην Επίδαυρο – Κόσμος έφευγε στα μισά του έργου
• «Μήδεια»: Αρνητικά σχόλια και για την παράσταση του Φρανκ Κάστορφ στην Επίδαυρο – «Ντροπή»
• Βασίλης Μπισμπίκης: Η ανάρτηση υπέρ της Λένας Κιτσοπούλου για τους «Σφήκες»
• Σωτήρης Χατζάκης: Σχολιάζει τη Λένα Κιτσοπούλου & τους «Σφήκες» – «Είναι πνευματικά ακρωτηριασμένοι»