Απόψεις | Η κρίση, η κοινωνία και ο καπιταλισμός‏

Δεν ξέρω αν το κλισέ που ήθελε την οικονομική κρίση να είναι πρωτίστως ηθική μπορεί τελικά να επιβεβαιωθεί. Υπό την έννοια του ότι ο καπιταλισμός καταρρέει λόγω της πρωτοφανώς ορθόδοξης -και άρα brutal- εφαρμογής του, το παραπάνω τσιτάτο, ίσως και εν μέρει να αληθεύει. Πράγματι, στην δύση οι άνθρωποι αφέθηκαν για χρόνια μακριά από την κηδεμονία του ενοχλητικού και καταπιεστικού κράτους, έτσι ώστε χειραφετημένοι απ’ τα υπερπροστατευτικά δεσμά του ν’ ασκήσουν το δικαίωμα των πολιτών του ανεπτυγμένου κόσμου για ελεύθερη επιλογή και να γευθούν κατ’ αυτό τον τρόπο την υπεραπλουστευμένη και επικίνδυνη αμερικανική έννοια της δημοκρατίας. Έτσι, ο πολίτης που θεωρείται-και ορθώς θεωρείται- υπεύθυνος του εαυτού του, εκτός από την άσκηση των ηδονικών δικαιωμάτων που του παρείχε ο πλουραλισμός της ελεύθερης αγοράς, εκτός από την χαρά του shopping και της ελεύθερα εκφραζόμενης άποψης και δημιουργικότητάς του, κάπου ανάμεσα δηλαδή στα ελκυστικά προϊόντα μιας λαμπερής βιτρίνας, βρέθηκε εκτεθειμένος σε μια σωρεία κινδύνων από τους οποίους έπρεπε πάλι μόνος, ως ελεύθερος, σώφρον και συνετός που είναι, να προστατευθεί. Μόνο που τους κινδύνους τους είχε θέσει το ίδιο το σύστημα που επί χρόνια προπαγάνδιζε το ταυτισμένο με την κατανάλωση δικαίωμα στην ατομική πληρότητα. Έτσι, η ιδιοκτησία, το δικαίωμα στην εργασία, το βιοτικό επίπεδο γενικά, γίνονται θεματικές που μόνο του το άτομο πρέπει να τις επιμεληθεί και να τις βελτιώσει, έτσι ώστε να επιβιώσει. Ήταν κι αυτό βλέπετε μέρος της αμερικανικής ατομικιστικά συλλαμβανόμενης έννοιας της δημοκρατίας. Αν το άτομο δεν τα καταφέρει μόνο του να τα βγάλει πέρα, τότε είναι επίσης ελεύθερο να ασκήσει το δικαίωμά του στον θάνατο και να πεθάνει υπερήφανο χωρίς να νιώσει την παραμικρή ταπείνωση του κρατικοδίαιτου, απλά και μόνο γιατί οι αναχρονιστικές δημόσιες και άρα τυρρανικές κοινωνικές δομές έχουν καταργηθεί. Και είναι ακριβώς εδώ που το παιχνίδι αρχίζει να χάνεται για όλους. Αφενός για ένα σύστημα που για πολλοστή φορά οδηγείται σε αδιέξοδο απ’ τη στιγμή που για να λειτουργήσει χρειάζεται έναν συγκεκριμένο αριθμό παραπλανημένων θυμάτων έτοιμων να το τροφοδοτήσουν και αφετέρου για εκατομμύρια πολιτών που για χρόνια είχαν πιστέψει στην ασυδοσία ενός παιχνιδιού που αν το σκεφτεί λογικά κανείς είναι καταδικασμένο να οδηγήσει σε κατάρρευση όχι μόνο τον εαυτό του αλλά και ολόκληρη την κοινωνία. Στις ΗΠΑ, το κράτος ήταν ανέκαθεν απόν απ’ αυτό το ζωηρό παιχνίδι μεταξύ συστημικής ασυδοσίας και αφελούς -επίπλαστα εμμονικής- ανάγκης για ατομική ευδαιμονία. Αποτέλεσμα; Δεκάδες εκατομμύρια ανέργων, αστέγων, ανασφάλιστων και άρα πενήτων. Εκατομμύρια άνθρωποι δηλαδή που έμμειναν έξω απ’ αυτό το παιχνίδι του αέναου και υπερεκτιμημένου ανταγωνισμού. Ενός ανταγωνισμού που μόνο λίγους διαθέτοντες συγκεκριμένα έμφυτα και επίκτητα χαρακτηριστικά μπορεί να ευνοήσει. Ενός ανταγωνισμού που μπορεί μεν να συμβάλει στην ανάπτυξη, την πρόοδο και την ευημερία, εξουθενώνει και περιθωριοποιεί δε όταν γίνεται αυτοσκοπός δίχως την ύπαρξη συστήματος που να απορροφά τους κραδασμούς της υπέρβασης των βιολογικών μας ρυθμών. Κάπως έτσι διαμορφώθηκε η συνείδηση του ατομοκεντρισμού και της παντελούς έλλειψης κοινωνικής ευαισθησίας στην Αμερική, που συνοψίζεται σε ένα διαρκές και βλακώδες κυνήγι της υλικής επιτυχίας μέσω της συνεχούς ανέλιξης, με την παράλληλη απόρριψη μόνο και μόνο της ιδέας του κρατικού παρεμβατισμού. Ακόμη κι όταν οι ουρές για δωρεάν ιατρικές εξετάσεις σχημάτιζαν χιλιόμετρα, το Εθνικό Σύστημα Δημόσιας Υγείας που έστω και καθυστερημένα ο Ομπάμα έσπευσε να θεσπίσει, δαιμονοποιήθηκε από τους Ρεπουμπλικανούς που υποστήριξαν πως ο Πρόεδρος επιδιδόταν σε κομμουνιστικό κρεσέντο καταργώντας το δικαίωμα των αμερικανών πολιτών στην ελεύθερη επιλογή του γιατρού τους(!!).

Το αξιοπερίεργο όμως έγκειται στο ότι τώρα που οι ΗΠΑ, υπό την ηγεσία του αφροαμερικανού προέδρου τους, συνειδητοποιούν την ματαιότητα του νεοφιλελευθερισμού και δειλά-δειλά υπαναχωρούν των θέσεων που οδήγησαν στην εξαθλίωση μεγάλη μερίδα του πληθυσμού τους, η Ευρώπη δείχνει να φθονεί αυτό το αποδεδειγμένα αποτυχημένο μοντέλο που εγκαταλείπεται, διολισθαίνοντας στον παραλογισμό και βαφτίζοντας την Ελλάδα «τελευταία σοβιετική χώρα» της Γηραιάς Ηπείρου. Την ίδια στιγμή οι Σκανδιναβικές χώρες, ως άλλη. Σοβιετία, έχοντας συνειδητά αποφύγει την υποταγή τους στην φιλελευθεροποίηση της οικονομίας τους, συντηρούν μια υψηλή φορολογία σε φυσικά και νομικά πρόσωπα και διατηρούν δημόσιο ένα μεγάλο μέρος των επιχειρήσεών τους. Το κέρδος δεν είναι μονάχα η ευμάρεια και η ευημερία αλλά πρωτίστως η καλλιέργεια της συλλογικής συνείδησης και η απαλλαγή των πολιτών τους από την νοοτροπιακή σκληρότητα και τον αναπόφευκτο ατομικισμό των οικονομικών μοντέλων που προπαγανδίστηκαν από την Σχολή του Σικάγο. Κάπου εδώ είναι που ερχόμαστε να συναντήσουμε ξεκάθαρα την ηθική κρίση ως απόρροια της οικονομικής καπιταλιστικής κρίσης..

Πολύ φοβάμαι λοιπόν, πως πίσω από τις μαζικές διαδηλώσεις -ή μάλλον πέρα από αυτές-, πέρα από την φαινομενική ενσυναίσθηση και αλληλεγγύη που ευτυχώς στην κοινωνία μας-σε αντίθεση με πολλές άλλες δυτικές κοινωνίες- υφίσταται ακόμα σε μεγάλο βαθμό, πέρα από τις φιλανθρωπικές καμπάνιες της εκκλησίας με τα κρατικά χρήματα και τις συμπαθείς συλλογικές πρωτοβουλίες για την διανομή συσσιτίων και κλινοσκεπασμάτων στους αστέγους και τους άπορους, πέρα απ’ όλ’ αυτά τα θετικά κι αξιόλογα, η κρίση μάς άλλαξε βγάζοντας στην επιφάνεια του ψυχισμού μας αρχαϊκές μορφές ενστίκτων αναίτιου ανταγωνισμού και οπορτουνιστικής εκμετάλλευσης. Νιώθοντας την ανάγκη να εξιχνιάσουμε το διαπεπραγμένο έγκλημα με τις καταφανείς πια επιπτώσεις, αισθανόμενοι το καθήκον να αποδώσουμε κάπου ευθύνες ώστε να τις αποποιηθούμε εμείς οι ίδιοι ή να απαλλάξουμε από αυτές όσους δεν θέλουμε να πιστέψουμε ότι τις φέρουν πραγματικά, ακολουθώντας την εσωτερική μας επιταγή για κάθαρση, τείνουμε να προβάλουμε ξαφνικές και σφοδρές κατηγορίες και επιθέσεις έναντι κάθε είδους εξωομάδας. Και κάπως έτσι, τα κεκαλυμμένα από την πολυετή ευημερία στερεότυπα αναβιώνουν, η επιθετικότητα που έψαχνε αφορμές να εκδηλωθεί ξεπροβάλλει, οι ηθικές αναστολές καταργούνται σ’ έναν αγώνα για επιβίωση που ξεκίνησε αρκετά αναπάντεχα για να περιλαμβάνει politically correct συμπεριφορές.

Η κοινωνία κατακερματίζεται με τρόπο φθηνό και θλιβερό. Όλοι επιδίδονται στο κυνήγι του υπαίτιου της κρίσης. Οι ιδιωτικοί υπάλληλοι ως τέρατα εργατικότητας κατηγορούν τους ράθυμους δημοσίους, οι μισθοί των 1500 ευρώ νοούνται ως υπέρογκοι και όσοι λίγοι εξακολουθούν να τους λαμβάνουν ενοχοποιούνται και λοιδορούνται, οι μετανάστες συγκαταλέγονται στους αποδιοπομπαίους τράγους και η απέλασή τους νομιμοποιείται πλέον κι αυτή ως άδικη αλλά αναγκαία. Όλοι εναντίον όλων λοιπόν, για να επιβεβαιωθεί πως η αυτοκριτική ή η σφαιρική εξέταση των πιθανών αιτίων του προβλήματος είναι μακράν πιο δύσκολή και σύνθετη διαδικασία από την εκδήλωση της απερίσκεπτης-συχνά υποδεικνυόμενης- στοχευμένης επιθετικότητας.

Οι επιφανειακές στερεοτυπικές αντιλήψεις των σαθρών εμπειρικών-κατά κύριο λόγο- θεμελίων είναι λοιπόν και πάλι εδώ και χρησιμοποιούνται με τρόπο συγκεκριμένο από πολίτες, πολιτευόμενους και ΜΜΕ. Οι λύσεις που προτείνουμε περί εξορθολογισμού των επιπτώσεων των μέτρων, όσο λογικές κι αν ακούγονται, εστιάζουν στο άτομο, όχι στην κοινωνία. Είναι μια νίκη του συστήματος, ίσως μια επιβεβαίωση της ισχύος της φύσης μας, απέναντι σε κάποιους λίγους που τολμούν κάθε τόσο να την αμφισβητούν. Όταν προτάθηκε η μείωση των εργοδοτικών εισφορών ως αντίβαρο στη μείωση των μισθών κανείς δεν ενδιαφέρθηκε για την τύχη των ασφαλιστικών ταμείων μπροστά στην ελπίδα της αποφυγής της εκ νέου περικοπής των εισοδημάτων του. Όταν τασσόμαστε υπέρ της πώλησης του ΟΠΑΠ και άλλων κερδοφόρων δημόσιων οργανισμών, κανείς δεν αναρωτιέται πώς θα λειτουργεί στο μέλλον το κοινωνικό κράτος χωρίς έσοδα. Κανείς δεν προβληματίζεται τι είδους σχολεία θα έχουν τα παιδιά του, τι είδους νοσοκομεία θα έχουν οι ίδιοι στην διάθεσή τους σε λίγα χρόνια. Μάθαμε να κρίνουμε κοντόφθαλμα, θαμπωμένοι από το προσωρινό στοιχείο του άμεσου ατομικού συμφέροντος, δίχως ίχνος προοπτικής, αλτρουισμού, διορατικότητας.

Την ίδια στιγμή οι συνεχείς περικοπές στα εισοδήματα, το δικαίωμα στις δίχως όριο απολύσεις, η κατάργηση των συλλογικών συμβάσεων εργασίας νομιμοποιούνται πλήρως στην συλλογική συνείδηση προς επίτευξη της ανάκαμψης που όλο αχνοφαίνεται κι όλο μακριά είναι. Όμως αυτό που σοκάρει είναι το καλωσόρισμα όλων των παραπάνω από τον επιχειρηματικό κόσμο. Η ανάγκη για διαρκές, αέναο κι αμείωτο κέρδος δεν σταματά ποτέ, ακόμα κι όταν όλα γύρω σου δείχνουν- και είναι- κατεστραμμένα. Οι ευκαιριακές συγκυρίες που παρουσιάστηκαν για μείωση των απωλειών των εργοδοτών έγιναν άμεσα αποδεκτές και εφαρμόστηκαν, ακόμα κι όταν κάτι τέτοιο περνάει από την ολοένα και ταπεινωτικότερη αναλογία μισθού- επιπέδου ζωής του εργαζομένου.

Πολύ φοβάμαι πως τα θεμέλια πάνω στα οποία θα έπρεπε να στηρίζεται η κοινωνική αλληλεγγύη είναι πολύ αδύναμα για να αντέξουν τις συγκυρίες. Ακόμα και τώρα, που η Αριστερά δείχνει-επιτέλους- να ανεβαίνει δημοσκοπικά, αμφιβάλλω αν έχουμε συνειδητοποιήσει τις νοοτροπιακές παθογένειες των εσωτερικευμένων μας αξιών και προτεραιοτήτων που μας θέλουν ακόμη, ως άτομα και κοινωνικές ομάδες, διασπασμένους μπροστά στην κρίση. Μια ψήφος στην Αριστερά μπορεί να σημαίνει επιδίωξη βελτίωσης του ατομικού επιπέδου διαβίωσης που καταρρέει και μας οδηγεί στην ανέχεια, μπορεί όμως να σηματοδοτεί και μια γενικότερη κουλτούρα δοτικότητας, κατανόησης, συμμετοχικότητας, αλτρουισμού και αμοιβαιότητας. Μόνο τότε η αριστερά θα κερδίσει εξ ολοκλήρου τον αγώνα έναντι των ιδεολογικών της αντιπάλων. Προς το παρόν, έχω σοβαρούς λόγους να πιστεύω πως οι περισσότεροι από εμάς ανήκουμε στην πρώτη κατηγορία, αυτή δηλαδή της αναμονής των καλύτερων συνθηκών της δικής μας ξέχωρης ζωής. Δεδομένου πως το συλλογικό περνάει μέσα από το ατομικό κάτι τέτοιο είναι όχι μόνο μια θεμιτή αντίληψη αλλά και ένα πρώτο βήμα για την αλλαγή. Αν θεωρήσουμε όμως πως το συλλογικό είναι κάτι πολύ περισσότερο από το άθροισμα των μερών του, η αισιοδοξία για απαλλαγή μας από ανάλογες μελλοντικές οικονομικές κρίσεις, καθίσταται μάλλον αβάσιμη και άτοπη..