«Ένα Σχολείο για την Τσιάπας»: Από το αρχιτεκτονικό σχέδιο στην έμπρακτη αλληλεγγύη

Τι σημαίνει “Ένα σχολείο για την Τσιάπας”;

Ποιοι είναι οι Ζαπατίστας;

Τι σημαίνει «ιθαγενής»;

Τι σημαίνει καθημερινή, βιωματική αντίσταση;

Μα καλά, τι είμαστε, τίποτα κομμουνισταί είμαστε και ρωτάμε τέτοια πράγματα; Τι μας απασχολεί στην τελική;

Τι μας ενδιαφέρει τι συμβαίνει στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού; Το Μεξικό είναι ένας κόσμος μακριά. Μας χωρίζουν οι ιστορίες, οι αφηγήσεις, οι ωκεανοί. Μας αφορά τελικά;

Στο Instagram δεν είδαμε κάτι σχετικό, ούτε και στο φέισμπουκ… ούτε και στην τηλεόραση. Πώς ταξιδεύουν τα νέα από την Τσιάπας μέχρι τη Μεσόγειο;

“Εγκλωβισμένοι” στα δικά μας προσωπικά και πολιτικά «δράματα», μόλις μια εβδομάδα μετά τη μεγάλη (σου)ρεαλιστική μάχη της Κυριακής, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η πραγματικότητα στις κοινότητες της Τσιάπας απέχει από την ελληνική πραγματικότητα όσο η Γη από τον ήλιο. Ή μήπως όχι;

Κάπου μακριά, στην άλλη πλευρά του πλανήτη, υπάρχουν άνθρωποι, των οποίων η καθημερινότητα αποτελεί συστηματικό αγώνα. Μήπως ξεχάσαμε ότι δεν είναι όλες οι ελευθερίες κατοχυρωμένες και τελικά, μπορούν οι μειοψηφίες να διεκδικούν το δικαίωμά τους στην αυτοδιάθεση, στην εξέγερση, στην αξιοπρέπεια και στη ζωή;

Η εξέγερση των Ζαπατίστας που άλλοτε παίρνει τη μορφή πολέμου “χαμηλής έντασης”, άλλοτε γίνεται έκρυθμος πόλεμος, είναι ένας αγώνας που προτάσσει καταρχάς την έννοια “άνθρωπος”, μια εξέγερση που εγείρει φιλοσοφικά και ιστορικά ερωτήματα, που «ακουμπάει» στα δίπολα, άνθρωπος – εξουσία, φύση – πολιτισμός, ιδέα – πραγματικότητα, που μιλάει, όχι για “μια” ενιαία ιστορία, αλλά για πολλές ιστορίες και πολλές αφηγήσεις, όχι για “μια” συλλογική μνήμη, αλλά πολλές συλλογικές μνήμες.

Στις αυτοκυβερνώμενες ιθαγενικές κοινότητες των Ζαπατίστας, γεννιέται μια σπίθα που κάθεται “αγκάθι” πάνω στις φιλήσυχες, τακτοποιημένες συνειδήσεις μας, που λέει “φτάνει πια” και προτείνει τη διεκδίκηση ενός κόσμου χειραφέτησης που θα χωρά πολλούς κόσμους κι αυτό δεν είναι πολιτικό σχέδιο. Ίσως προκύπτει ως ηθική ανάγκη που ξυπνά στα όνειρα των ανθρώπων που καταπιέστηκαν, που περιφρονήθηκαν, που θεωρήθηκαν “αναλώσιμοι” απ’ την εξουσία και κάθε πολιτικό σύστημα που ρυθμίζεται απ’ την κυριαρχία του χρήματος και μόνο.

Για να μη μακρηγορούμε, όμως, στην Κουλέμπρα της Τσιάπας κατασκευάστηκε πριν χρόνια ένα σχολείο, μια Ακαδημία για την επιμόρφωση δασκάλων των Ζαπατίστας.

«Ένα σχολείο για την Τσιάπας» είναι το όνομα της ομότιτλης συλλογικότητας και καμπάνιας, η οποία βασίστηκε στα σχέδια μιας διπλωματικής εργασίας που παρουσιάστηκε στην Αρχιτεκτονική Σχολή Αθηνών, 19 χρόνια πριν.

Τώρα πια, κάπου εκεί μακριά στη ζούγκλα Λακαντόνα, υπάρχει μια εναλλακτική παιδαγωγική ακαδημία, η οποία εγκαινιάστηκε το 2004 και αποτελεί ζωντανή απόδειξη της υλικής πολιτικής στήριξης στο ζαπατίστικο κίνημα. “Ένα σχολείο για την Τσιάπας” είναι μια γέφυρα αλληλεγγύης ανάμεσα σε Ελλάδα και Μεξικό. Ένα οικοδόμημα, τόσο υλικό όσο και συμβολικό, στο οποίο συνέπραξαν άνθρωποι που θέλησαν par coeur να στηρίξουν έναν αγώνα αυτοδιάθεσης, που συγκινήθηκαν απ’ τον σκοπό και δεν έδειξαν φιλανθρωπία, αλλά εμπράγματη πολιτική αλληλεγγύη.

Ποιοι είναι, λοιπόν, οι άνθρωποι πίσω από το «Ένα σχολείο για την Τσιάπας», πώς περνάμε από τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό στην υλοποίηση και γιατί σταματήσαμε να πιστεύουμε ότι μπορούμε να αλλάξουμε τις κοινωνίες μας; Ή μήπως δεν το πιστέψαμε ποτέ;

Ακολουθεί η συζήτηση με τον Σταύρο Σοφιανόπουλο, τον αρχιτέκτονα που ονειρεύτηκε και δημιούργησε μαζί με τον φίλο και συμφοιτητή του, Γ.Πύλουρη, τα σχέδια για το σχολείο στην Τσιάπας, το κέντρο επιμόρφωσης εκπαιδευτικών λειτουργών, τα οποία υπήρξαν η διπλωματική τους εργασία στην Σχολή Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ τον Σεπτέμβριο του 2000. Τα σχέδια αυτής της διπλωματικής αποτέλεσαν και την ουσιαστική έμπνευση για την όλη καμπάνια που ξεκίνησε και στήριξε έμπρακτα τον αγώνα των Ζαπατίστας.

-Αρχικά, πες μας δυο λόγια για τη διπλωματική σου το 2000. Πώς προέκυψε το «Ένα σχολείο για την Τσιάπας»;

Το 1998, μετά τη σφαγή στο Acteal Chiapas, άρχισαν να κατεβαίνουν ομάδες “παρατηρητών ειρήνης” από όλο τον κόσμο με στόχο να περιοριστούν οι επιθέσεις των παραστρατιωτικών στις κοινότητες στην περιοχή των Zapatistas. Με μια ομάδα Ελλήνων βρέθηκα κι εγώ στο aguascaliente του Roberto Barrios. Εκεί βοηθήσαμε, μιας και η ολοκλήρωση του ήταν ακόμα σε εξέλιξη, σε κάποιες κατασκευές. Εκεί γεννήθηκε και η ιδέα της διπλωματικής, μέσα από συζητήσεις με τους αγωνιστές Zapatistas, για έναν διαφορετικό τρόπο ζωής.

Γυρνώντας πίσω στην Ελλάδα, φάνηκε ενδιαφέρον και στον φίλο και συνεργάτη μου, Γ. Πύλουρη, να κάνουμε μια διπλωματική σε σχέση με τις ανάγκες των εξεγερμένων στην περιοχή της Chiapas.

Με την ολοκλήρωση της διπλωματικής, άρχισαν οι συζητήσεις στην Ελληνική ομάδα αλληλεγγύης στο κίνημα το Zapatistas “Ya Basta”, για τη διερεύνηση της δυνατότητας να δημιουργηθεί μια καμπάνια που θα είχε στόχο να μαζέψει τα χρήματα για την υλοποίηση του “Κέντρου επιμόρφωσης δασκάλων” που ήταν και το θέμα της διπλωματικής.

-Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του Σχολείου;

Κατ’ αρχήν πρόκειται, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, για ένα “Κέντρο επιμόρφωσης δασκάλων”. Οι Zapatistas είναι λαοί Maya, που το Μεξικάνικό κράτος στην προσπάθεια ενσωμάτωσης τους, προσπαθεί πρώτα απ’ όλα να τους αποκόψει από τη γλώσσα τους. Από τα πρώτα ζητήματα που διεκδικούν οι Zapatistas είναι οι γλώσσες τους να παραμείνουν ζωντανές.

Γι’ αυτό το λόγο ιδρύουν δικό τους δίκτυο με σχολεία στις κοινότητες τους. Τα σχολεία αυτά, όμως, χρειάζεται να στελεχωθούν με δασκάλους που να μπορούν να διδάξουν την παιδεία που έχουν αποφασίσει οι ίδιοι οι Zapatistas. Οι δάσκαλοι αυτοί χρειάζονται το κέντρο επιμόρφωσης, ώστε να παρακολουθήσουν τα απαραίτητα μαθήματα και, όταν αποφοιτήσουν, να γυρίσουν πίσω στις κοινότητες τους και να μεταδώσουν στις νεότερες γενεές τη γνώση που πήραν. Το πρόγραμμα παιδείας τους το ονόμασαν συμβολικά το “Σποράκι του Ήλιου”.

-Πώς μαζεύτηκαν τα χρήματα για το χτίσιμο του Κέντρου Επιμόρφωσης στην Τσιάπας;

Τα μέλη της Καμπάνιας “Ένα σχολείο για την Τσιάπας” στις συζητήσεις που έκαναν, είχαν πάρει την απόφαση, ότι για τα 60.000€ που χρειάζονταν για την υλοποίηση, θα τα μάζευαν με 6.000 κουπόνια των 10€ και όχι με επιδοτήσεις από κρατικούς φορείς, δήμους κ.λ.π.

Ο στόχος ήταν το απαιτούμενο χρηματικό ποσό να είναι αποτέλεσμα όσο το δυνατόν μεγαλύτερης απεύθυνσης σε ανθρώπους που θα γίνονταν κοινωνοί του αγώνα των Zapatistas. Παράλληλα, βέβαια, έγιναν και αρκετές συναυλίες, γιατί μέσω της μουσικής, είναι ένας ζωντανός τρόπος να επικοινωνήσεις με άλλους ανθρώπους και να μοιραστείς τις αγωνίες και τα όνειρά σου.

-Έχοντας ζήσει στην Τσιάπας και με βάση αυτά που έχεις δει, πώς θα περιέγραφες την κατάσταση που επικρατεί στις κοινότητες και τη σχέση του κινήματος με τις μεξικάνικες αρχές;

Οι κοινότητες των Maya που ζουν στην περιοχή της Chiapas μετά την Εξέγερση των Zapatistas άρχισαν μεν να είναι ορατές σε μια Μεξικάνικη κοινωνία που αδιαφορούσε για την ύπαρξη τους, βρέθηκαν δε σε συνθήκες “πολέμου χαμηλής έντασης” με επιθέσεις από παραστρατιωτικές ομάδες, παρενοχλήσεις από τον ίδιο τον ομοσπονδιακό στρατό που αναπτύχθηκε σε όλη την περιοχή.

Το αίσθημα της αξιοπρέπειας τονώθηκε τα πρώτα χρόνια της εξέγερσης, όμως, με τον καιρό, το αίσθημα της κούρασης ανάγκασε πολλούς από τους αγωνιστές να έχουν μια απόσταση από το κίνημα των Zapatistas. Σε αυτό συνέδραμε και η εξαγορά ενεργών μελών από την κυβέρνηση, παρέχοντας τους διευκολύνσεις σε τρόφιμα, υλικά αγαθά, σπόρους για καλλιέργεια κ.λ.π.

Μέχρι σήμερα, η σχέση του κινήματος με τις μεξικάνικες αρχές παραμένει τεταμένη, με διαστήματα που αυτή η ένταση είναι πιο εμφανής (δολοφονίες αγωνιστών, επιθέσεις σε κοινότητες), και άλλα διαστήματα που βρίσκονται σε διαπραγματεύσεις για την υλοποίηση μια Δίκαιης Ειρήνης, όπως αναφέρουν πάντα οι ίδιοι οι Zapatistas. Το βασικό αίτημα της αναγνώρισης της αυτονομίας των Ιθαγενικών Λαών του Μεξικού και η τήρηση των συμφωνιών του ΟΗΕ, που και το Μεξικό ως ομόσπονδο κράτος έχει υπογράψει, είναι από τα βασικά επίδικα αυτής της διαπραγμάτευσης.

-Τι συναίσθημα σου έχει αφήσει η επαφή με το κίνημα των Ζαπατίστας;

Το Ιθαγενικό αυτό κίνημα, των Maya του νότιου Μεξικού, έθεσε στο τέλος του προηγούμενου αιώνα ένα πολύ καίριο ερώτημα σε όλους, κατά τη γνώμη μου: Έχουν δικαίωμα οι μειοψηφίες να διεκδικούν το δικαίωμα τους στην αυτοδιάθεση και να αντιστέκονται στα σχέδια, που τους υπολογίζουν απλώς ως αναλώσιμους σε έναν σχεδιασμό ανάπτυξης που υπηρετεί κυρίως τον Πρώτο Κόσμο;

Οι ίδιοι, με τις πράξεις τους, απέδειξαν ότι μπορούν και οι μειοψηφίες να ακουστούν, να καθίσουν ισότιμα στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων και να κερδίσουν την Διεθνή αναγνώριση του δικαιώματος τους στην αυτοδιάθεση.

Το σύνθημα που ξεκίνησε από τον δικό τους αγώνα “Θέλουμε έναν κόσμο που να χωράει πολλούς κόσμους” έχει εμπνεύσει πολλούς σε όλο τον κόσμο και έχει δημιουργήσει νέους όρους για την πάντα επίκαιρη συζήτηση του σε ποια κοινωνία επιτέλους επιθυμούμε να ζήσουμε.

-Συγγνώμη, αλλά δεν μπορώ να μη ρωτήσω: Εξήγησέ μας τον λόγο, που παρότι το σχολείο στην Colebra λειτουργεί σχεδόν 17 χρόνια και παρότι εσύ βρίσκεσαι ουσιαστικά πίσω από τον σχεδιασμό του και παρότι έχουν γίνει κατά καιρούς μικρά αφιερώματα για την καμπάνια, το όνομά σου δεν έχει εμφανιστεί πουθενά.

Στο γύρισμα του 21ου αιώνα, το “Εγώ” έχει υπερεκτιμηθεί, αφήνοντας να χαθεί πλήρως το “Εμείς”. Μετά από τόσους “μύθους”, πιστεύω ότι αυτό που τελικά χρειαζόμαστε περισσότερο είναι η επικοινωνία και η εμπιστοσύνη. Αν αυτοί οι δύο όροι γίνουν σε πλαίσια ισοτιμίας όλων των συμμετεχόντων, ίσως και να έχουμε την ελπίδα να ζήσουμε σε μία κοινωνία πραγματικής δημοκρατίας. Το “Εγώ” και οι πράξεις του δε χάνονται, είτε αναφέρεται το όνομα, είτε όχι.

-Είναι εύκολο για έναν άνθρωπο που έχει ζήσει, κοινωνικοποιηθεί και γαλουχηθεί σε εντελώς διαφορετικό κοινωνικό και πολιτισμικό περιβάλλον, να μεταβεί στο Μεξικό και να ζήσει εκεί;

Όταν αλλάζεις πολιτισμικό περιβάλλον σίγουρα “κουβαλάς” την ταυτότητα σου μαζί. Η ευκολία ή δυσκολία επικοινωνίας με τον “Άλλον” πάντα βρισκόταν και ακόμα βρίσκεται στη διάθεση του ενός να καταλάβει τον άλλον σαν διαφορετικό, να αναγνωρίσει την ισοτιμία σ’ αυτή τη σχέση και να προσπαθήσει να οικοδομήσει μια νέα σχέση στη βάση της αμοιβαίας εμπιστοσύνης.

Θα μπορούσα να πω ότι η ομάδα της καμπάνιας κατάφερε σε μεγάλο βαθμό να πετύχει και αυτό τον στόχο που, οφείλω να ομολογήσω, ότι δεν ήταν και τόσο εύκολος.

-Το «Ένα σχολείο για την Τσιάπας» είναι η μοναδική καμπάνια που πραγματοποιήθηκε απ’ την ελληνική πλευρά για να στηρίξει το κίνημα των Ζαπατίστας;

Όχι, έχει υπάρξει άλλη μια ομάδα, η “Σπείρα αλληλεγγύης – Σπόρος αντίστασης”, που έχει κάνει εξίσου πολύ σημαντική δουλειά με τις κοινότητες. Η δικιά τους δραστηριότητα ήταν να οργανώνουν και να εξοπλίζουν οδοντοτεχνικά εργαστήρια. Έχουν ήδη εξοπλίσει και βοηθήσει να λειτουργήσουν δύο, ένα στην κοινότητα του Roberto Barrios και ένα στην Realidad. Ταυτόχρονα, σε συνεργασία με άλλες ομάδες αλληλεγγύης, έχουν βοηθήσει να υπάρξουν και “λειτουργοί υγείας” με ειδικότητα “οδοντιάτρου”, αφού το πρόβλημα της υγείας των δοντιών των ιθαγενών είναι πολύ διαδεδομένο στις κοινότητες των Maya.

Στα εγκαίνια του σχολείου το 2004 – Η Γιορτή

-Με ποια ιστορική φιγούρα ταυτίζεσαι περισσότερο;

Με τους ανώνυμους αγωνιστές, που είναι οι πραγματικοί δημιουργοί της Ιστορίας.

-Ποια είναι η δική σου ιδέα της τέλειας ευτυχίας;

Η ευτυχία είναι ένα δυνητικό ζητούμενο. Η πορεία μας στη ζωή είναι και θα είναι η αναζήτηση της. Μόνο στο τέλος μπορείς να πεις με σιγουριά τι και πόσα κατάφερες.

Όπως είπε και ο αρχαίος Σόλων στον Κύρο: “Δεν έχω δει το τέλος σου για να σου πω πόσο ευτυχισμένα έζησες”.

-Πού θα ήθελες να ζεις;

Το χωριό μου παραμένει η Colebra στην Chiapas, εκεί που, όπως είπε και ο ποιητής, η ψυχή βρίσκει τη γαλήνη της…

Οι Zαπατίστας και τα μήλα

“Λέει ο Durito πως η ζωή είναι ένα μήλο.

Και λέει πως υπάρχουν εκείνοι που το τρώνε άγουρο, εκείνοι που το τρώνε σάπιο και εκείνοι που το τρώνε ώριμο.

Λέει ο Durito πως υπάρχουν μερικοί, πολύ λίγοι, που μπορούν να διαλέξουν πώς θα φάνε το μήλο: αν θα το φάνε σαν ένα όμορφο γινωμένο φρούτο, αν θα το φάνε πουρέ, ή σαν ένα από εκείνα τα μισητά (στον Durito) αναψυκτικά μήλου, αν θα το φάνε σαν γλυκό, σαν χυμό, σαν μπισκότο ή όπως αλλιώς ορίζει η γαστρονομία.

Λέει ο Durito ότι οι ιθαγενείς λαοί υποχρεώνονται να φάνε το μήλο σάπιο, τους νέους τους βάζουν να το χωνέψουν άγουρο, στα παιδιά προσφέρουν ένα ωραίο μήλο δηλητηριασμένο με το σκουλήκι της ψευτιάς, στις γυναίκες λένε πως θα τους δώσουν ένα μήλο και τους δίνουν μονάχα μισό πορτοκάλι.

Λέει ο Durito ότι η ζωή είναι ένα μήλο.

Και λέει επίσης ότι όταν ένας ζαπατίστας βρεθεί μπροστά σε ένα μήλο, το βγάζει στο φως την ώρα της αυγής και, με μια μαχαιριά, χωρίζει το μήλο στη μέση.

Λέει ο Durito ότι ο ζαπατίστας δεν προσπαθεί να φάει το μήλο, ούτε καν παρατηρεί αν είναι ώριμο, σάπιο ή άγουρο.

Λέει ο Durito ότι, από την ανοιχτή καρδιά του μήλου, ο ζαπατίστας παίρνει με πολλή προσοχή τα σπόρια, πάει και οργώνει ένα κομμάτι γης και τα φυτεύει.

Κι έπειτα, λέει ο Durito, ο ζαπατίστας ποτίζει το μικρό βλαστάρι με δάκρυα και αίμα, κι αγρυπνάει να μεγαλώσει.

Λέει ο Durito ότι ο ζαπατίστας δεν θα δει καν τη μηλιά ν’ ανθίζει, κι ακόμα περισσότερο, δεν θα δει τα φρούτα που θα κάνει.

Λέει ο Durito, ότι ο ζαπατίστας φύτεψε τη μηλιά για να μπορεί ο καθένας, κάποια μέρα που εκείνος δεν θα υπάρχει, να κόψει ένα ώριμο μήλο και να ‘ναι ελεύθερος ν’ αποφασίσει αν θα το φάει σαν φρούτο, αν θα το φάει πουρέ, σαν γλυκό ή σαν ένα από κείνα τα μισητά (στον Durito) αναψυκτικά μήλου.

Λέει ο Durito ότι η δουλειά των ζαπατίστας είναι αυτή, να σπείρουν τους σπόρους και ν’ αγρυπνήσουν για το μεγάλωμά τους. Λέει ο Durito ότι δουλειά των άλλων ανθρώπων είναι να αγωνιστούν για να ‘ναι ελεύθεροι να διαλέξουν πώς θα φάνε το μήλο που θα ‘ρθει.

Λέει ο Durito πως αυτή είναι η διαφορά ανάμεσα στους ζαπατίστας και τους άλλους ανθρώπους: Εκεί που όλοι βλέπουν ένα μήλο, ο ζαπατίστας βλέπει έναν σπόρο, πάει κι οργώνει τη γη, φυτεύει το σπόρο, τον φροντίζει.

Πέρα απ’ αυτό, λέει ο Durito, οι ζαπατίστας είμαστε όπως όλοι οι άνθρωποι. Ίσως λίγο πιο άσχημοι, λέει ο Durito, καθώς με κοιτάζει λοξά να βγάζω το πασαμοντάνια.”

Εξεγερμένος υποδιοικητής Μάρκος

Ένα ξημέρωμα του 21ου αιώνα

*** Όλες οι φωτογραφίες είναι τραβηγμένες από μέλη της καμπάνιας. Ευχαριστούμε την επιτροπή για την ευγενική της αυτή παραχώρηση.